Νίκος Μαμαγκάκης: Ένας αβανγκαρντίστας που έγραφε και ζεϊμπέκικα και σούστες κρητικές

Είναι η δεύτερη χρονιά του ΠΑΣΟΚ και η Οπισθοδρομική Κομπανία πρώτη χρονιά στο Άλσος. Στο φόρτε της η Κομπανία και η Ελευθερία η νέα υποσχόμενη τραγουδίστρια. Το νέο αστέρι της δισκογραφίας. Την προτείνει ο Αλέκος Πατσιφάς στον Μαμαγκάκη που αναζητά παρθενικά πρόσωπα για τα νέα του τραγούδια. Κύκλος τραγουδιών. Κέντρο διερχομένων. Στιχουργός ο λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου. Πρώτη και τελευταία του στιχουργική κατάθεση. Δίσκος υποδειγματικός. Αφηγηματικές μελωδίες. Ιδιότυπες εναρμονίσεις. Ρυθμολογίες πρωτόγνωρες. Κρυφά ζεϊμπέκικα. Καινοτόμες ενορχηστρώσεις. Μοντερνισμός. Πάθος με μέτρο. Τραγούδια ερωτικά. Πρόσωπα λαϊκά. Ιστορίες με πουτάνες και φαντάρους σε ένα λόγιο μουσικό περιβάλλον. Η «Ευδοκία» του Δαμιανού σε τραγούδι. Αρβανιτάκη, Κοντογιάννης, Ψαριανός. Η Ελευθερία ομολογεί πως ο Μαμαγκάκης είναι ο πρώτος της δάσκαλος. Την προετοιμάζει με πρόβες αυστηρές. Την καθοδηγεί νότα νότα να διαμορφώσει την έκφραση της κάθε ερμηνείας. Τη μυεί στην τέχνη του τραγουδιού. Θα τη συστήσει στην Καίτη Παπαλεξοπούλου, δασκάλα φωνητικής που θα παραμείνει δασκάλα της για 23 χρόνια. Ο δίσκος είναι κομβικός και για τους δύο τους. Είναι ο πρώτος δίσκος που θα ισορροπήσει τους δύο κόσμους του ο συνθέτης. Τη λόγια διαδρομή του στον μοντερνισμό και την αγάπη του στα ρεμπέτικα. Και για την Ελευθερία το πρώτο της στέρεο βήμα στην μελλοντική της πορεία. Θυμάται το γενναιόδωρο φιλί του Ιωάννου όταν τα τραγούδησε.

Μου φέρνει τα ηχογραφήματα φρέσκα από το στούντιο. Τα θεωρώ σπουδαία τραγούδια. Θέλω να τα εντάξουμε στο ρεπερτόριό μας. Προβάρουμε με την Κομπανία το «Όχι μαζί» με απλή εναρμόνιση. Σαν να ’τανε ρεμπέτικο. Ο μαέστρος μου στέλνει με την Ελευθερία μια παρτιτούρα ορχήστρας και ένα μήνυμα. «Έτσι να το παίξετε». «Μα δεν είναι ρεσιτάλ, κύριε Νίκο, ούτε συναυλία. Σαν το μπαράκι του Μάριου. Κέντρο ψυχαγωγίας». Επιμένει. Το εγκαταλείψαμε. Τα τραγούδια του δεν θα τα υποστηρίξει ποτέ. Δεν θα κάνει συναυλίες.

Ο Μαμαγκάκης γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1929. Ο πατέρας του έπαιζε μπουλγαρί αλλά αυτός θυμάται τα τραγούδια της μάνας του. Είναι ανιψιός του θρύλου λυράρη Ανδρέα Ροδινού. Στα δεκατέσσερα θα σταθεί από τη μεριά του φωτός πίσω από λευκό πανί και θα παίξει με τις σκιές. Θα παίξει Καραγκιόζη. Τον έχει μαγέψει η λαϊκή μούσα. Στα δεκαέξι του οι βόμβες των Στούκας τον βρίσκουν έξω από τη Φιλαρμονική. Έπαιζε στην μπάντα. Στην Κατοχή κλέβει αναπτήρες σαν μικρός «Προμηθέας». Το ξέρει πως θα ανάψει φωτιές. Θα έρθει στην Αθήνα να σπουδάσει τη μουσική στο Ελληνικό Ωδείο. Θα αποφοιτήσει από νυχτερινό γυμνάσιο. Νέος βιοπορίστηκε σε πάλκα ρεμπέτικα. Στο θρυλικό «Μπαράκι του Μάριου». Ίωνος 5 στην Ομόνοια. Πότε με κιθάρα, πότε με ακορντεόν. Ο Βαμβακάρης θα τον συστήσει στον Μάνο Χατζιδάκι που σύχναζε εκεί σαν θαυμαστής του ρεμπέτικου. Η μουσική θα τους συνδέσει με φιλία. Από τον Χατζιδάκι θα ακούσει για πρώτη φορά Μπέλα Μπάρτοκ και Ίγκορ Στραβίνσκυ. Θα του εξάψει τη φαντασία.

Τον μικρό Κρητικό τον έχει μάθει το σινάφι. Έχει γίνει ο «o τακτικός γραφιάς σε νότες του ρεμπέτικου». Του έπαιζαν τα τραγούδια τους οι ρεμπέτες κι αυτός 18 χρονών παλικαράκι τις απεικόνιζε στο χαρτί. Τους έγραφε τις νότες. Παρτιτούρες με μιάμιση δραχμή. Για να περάσουν από την λογοκρισία. Μέτρο που παρέμεινε από την δικτατορία του Μεταξά. «Μια δράκα αρχάγγελοι κάναν το ρεμπέτικο» θα πει. Σέβεται τα «αυτοδίδακτα» ταλέντα. Τους «σημαδεμένους απ’ το Θεό» όπως λέει. Τα πάθη τις λάσπες και την κάθαρση. Είναι ένα λαϊκό παιδί από την Ρέθυμνο*. Ο αδελφός του στη Μακρόνησο κι εκείνος «στριφογυριζάμενο παιδί». Γράφει στιχάκια και μουσικές και τα πουλάει για 25 δραχμές. Εντυπωσιάζεται ο Χιώτης από τον σπουδαγμένο «μικρό». Θα τον τεστάρει με ένα ακόρντο. Και όταν πεισθεί ότι ο «μικρός» ακούει το φως το αληθινό, θα γίνουν φίλοι. Κι ο Απόστολος. Με την προτροπή του «μικρού» θα μάθει ο Καλδάρας τη μουσική γραφή.

Η δίψα του για μάθηση τον βράζει. Δεν τον χωράει ο τόπος. Το ομολογεί και ο Ζαμπέτας στην αυτοβιογραφία του. «Ο Μαμαγκάκης ήθελε να κάνει μια μουσική που να μην είναι του κόσμου αυτού. Να ‘ναι άλλου κόσμου».

Θα πάρει την ίδια υποτροφία του Ι.Κ.Υ. που είχαν πάρει ο Θεοδωράκης κι ο Κουνάδης. Μόνο που αυτός θα πάει στην Ελβετία να βρει τον Χίντεμιτ. Δεν τον βρήκε. Τον είχαν παύσει. Τραβάει για τη Γερμανία. Το 1956. Μοναχός στο Μόναχο. Θα σπουδάσει σύνθεση με τον Καρλ Ορφ στην Ανωτάτη Ακαδημία Μουσικής του Μονάχου. Είναι απόφοιτος νυχτερινού γυμνασίου και ευφυέστατος θα προχωρήσει γρήγορα και πάει παρακάτω. Κανένας δεν γνωρίζει πότε πρόλαβε και έμαθε τόσο καλά Γερμανικά. Παρακολουθεί τα πιο σύγχρονα κινήματα της μουσικής πρωτοπορίας. Αβάν γκαρντ. Θα γράψει έργα για το μέλλον. Θα γράψει ηλεκτρονική μουσική. Θα βραβευτεί και θα τον παίξουν ορχήστρες που ήταν άβατες. Η Συμφωνική Ορχήστρα της Βοστώνης θα συμπεριλάβει την «Αναρχία για κρουστά και ορχήστρα» στο ρεπερτόριό της.

Καμαρώνει το παιδί από την Ρέθυμνο. Δεν θα φανατιστεί με τα ρεύματα και τα κινήματα. Δεν θα ακολουθήσει τα δόγματα. Τα αντιμετωπίζει σαν σπουδή. Το θέλει το κοινό. Ακολουθεί τη διδαχή του Ορφ «Η πιο σημαντική παράμετρος στη μουσική είναι η μελωδία». Γνωρίζεται με τους Έλληνες πρωτοπόρους. Τον Ιάνη Ξενάκη και τον Γιάννη Χρήστου.

Το 1962 ο Χατζιδάκις διοργανώνει τον Διαγωνισμό Συναυλία Πρωτοποριακής Σύνθεσης με το Τεχνολογικό Ινστιτούτο Δοξιάδη, στο Θέατρο Κεντρικόν και χρηματοδοτεί τα βραβεία. Τον καλεί να διαγωνιστεί. Θα διαγωνιστούν δέκα έργα, οκτώ συνθετών. Έρχεται στην Ελλάδα και την Κυριακή 16 Δεκεμβρίου βραβεύεται το έργο του Monologue για τσέλο με το δεύτερο βραβείο. Το πρώτο βραβείο θα το μοιραστούν ο Ανέστης Λογοθέτης και ο Ιάνης Ξενάκης.

Το 1963 τον καλεί ο Μινωτής και η Παξινού να γράψει τη μουσική για τη Θυσία του Αβραάμ που ανέβηκε στο Ηρώδειο. Ισαάκ η Βέρα Ζαβιτσιάνου. Την επόμενη χρονιά ο Σολωμός σκηνοθετεί τους Σφήκες του Αριστοφάνη στην Επίδαυρο και του παραγγέλνει τη μουσική. Στην πρεμιέρα τον καταχειροκροτούν. Μια νοσταλγία θα του απομαγνητίσει την πυξίδα. Λίγο ετούτα εδώ τα μάρμαρα, λίγο ο ήλιος, η θάλασσα και οι θερμές σχέσεις, θα επιστρέψει στην Ελλάδα.

Θα συνδεθεί με τον Πατσιφά από την εποχή της Fidelity. Θα τον εντάξει στη δημιουργική ομάδα του Νέου Κύματος.

Αυτά τα όρια θα τα ξεπεράσει με τον Ερωτόκριτο. Δεν γράφει απλά τραγούδια. Ανασυνθέτει τα παλιά μοτίβα και στήνει μια λαϊκή όπερα. Στο σαλόνι του Δοξιάδη, ο Πατσιφάς θα κάνει την πρώτη ακρόαση με προσωπικότητες των τεχνών και των γραμμάτων, παρόντος και του τότε πρωθυπουργού Καραμανλή. Τεχνηέντως δεν τον προσκαλεί. Απόντος του συνθέτη, ο μύθος του νέου κρητικού δημιουργού διαστέλλεται. Ο Σεφέρης θα του στείλει συγκινημένος επιστολή. «Μαμαγκάκη, το έργο σου είναι γραμμένο με γνώση και με τρόπο».

Το 1968 μες την δικτατορία ξαφνιάζει με τον Μπολιβάρ του Εγγονόπουλου.

Μπολιβάρ είσαι ωραίος σαν Έλληνας.

Ο Πατσιφάς θα τον προσλάβει με τον μήνα. Του ενορχηστρώνει ό,τι χρειαστεί. Γιάννη Γλέζο, Λίνο Κόκοτο, Γιάννη Σπανό, Σωτηρία Μπέλλου, Γιώργο Κοινούση και πολλά άλλα που δεν τα υπέγραφε. Θα γνωριστεί με τον Φίνο και θα γράψει κινηματογραφική μουσική και τραγούδια. Από την ταινία του Νίκου Φώσκολου «Η λεωφόρος του μίσους» θα κάνει ποπ σουξέ με την Τζένη Βάνου. Σ’ αγαπώ Σ’ αγαπώ.

Το 1969 θα κάνει μια μαγκιά που θα τη ζήλευε κι ο Τζον Μάλκοβιτς. Δυο μουσικολόγοι κριτικοί κακολογούν τον Χατζιδάκι, τον Μίκη, τον ίδιον, αλλά και επί του προσωπικού επιτίθενται στον «άγιο» Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου. Εξαιρετικό συνθέτη μουσικολόγο και γλυκύτατο άνθρωπο. Ο Μαμαγκάκης γίνεται έξω φρενών. Τον πνίγει η αδικία. Θα ανεβάσει στο «Κεντρικόν» το έργο «Σενάριο για δύο αυτοσχέδιους τεχνοκριτικούς και μικρή ορχήστρα, ταινία και σκηνική δράση». Δύο ηθοποιοί διαβάζουν εναλλάξ τις κακίες που έγραψαν οι κριτικοί και η μικρή ορχήστρα σχολιάζει. Στο φινάλε σκίζουν τα κείμενα επιδεικτικά. Έγινε σάλος! Τους χαστούκισε «μουσικά»! Ο Κρητικός τους κριτικούς.

Ο Γιώργος Παπαστεφάνου θυμάται όταν τον ρώτησε τη γνώμη του για τον Χατζιδάκι θα του απαντήσει «Για τον Χατζιδάκι νοιώθω όπως ο Βάγκνερτον Βέρντι. Τον ζηλεύω! Ζηλεύω τη μελωδικότητά του»!

Αποφεύγει τον δημόσιο βίο. Δεν ακολουθεί την πεπατημένη. Και στη μουσική, τις παραδοσιακές εναρμονίσεις που είναι σε χρήση τις θεωρεί «ετοιματζίδικες», σα να λέμε φαστ φουντ! Επινοεί δικιά του αρμονία. Είναι από τους πρώτους που δουλεύει μουσικά προγράμματα στον υπολογιστή.

Το 1990 θα μελοποιήσει την Εαρινή συμφωνία του Γιάννη Ρίτσου. Είμαι φρέσκος παραγωγός στη Λύρα. Τα έχει επιλέξει όλα εκείνος. Δεν τον προλαβαίνω. Τους τραγουδιστές. Μπέσσυ Μάλφα, Τάσης Χριστογιαννόπουλος. Την ορχήστρα. Σολίστ η κιθαρίστρια Έλενα Παπανδρέου. Το στούντιο Θ που είναι του Γιώργου Θεοδωράκη. Πάμε μαζί στο στούντιο να το δει. Τζηραίων 13Α. Ελέγχει τα μηχανήματα. Είναι γνώστης. Δεν του αρέσουν τα ηχεία. Ο ηχολήπτης Δημήτρης Ξενικάκης είναι συνεργάτης του Μίκη. Προσπαθεί να τον μεταπείσει. Έχει χάσει από χέρι. Τελικά θα τα αλλάξουν και θα παραγγείλουν την επιθυμία του Μαμαγκάκη. Για far field, ηχεία δαπέδου B&W Nautilus. Ακριβή επιλογή. Έχει όμως ένα ατού. Δεν θα κάνει μόνο ένα δίσκο. Ανοίγει συνεργασία. Το ξέρουν ότι είναι πολυγραφότατος. Εγώ δεν καταλαβαίνω την επιλογή του. Δεν είναι ηχείο εργασίας. Το μυστήριο λύνεται. Στο στούντιο στη νέα του κατοικία στη Στίλπωνος στο Μετς έχει τα ίδια ηχεία. Θέλει να έχει την ίδια αναφορά. Οι πρόβες και η προετοιμασία θα γίνουν στο εξοχικό του στην Τραγάνα.

Στο στούντιο είναι γρήγορος, αυστηρός, εύστοχος και αποτελεσματικός. Όλοι κρεμόμαστε από τα χείλη του. Στα διαλείμματα διηγείται απολαυστικές ιστορίες. Όταν μας μιλάει για τον Νίκο Σκαλκώτα θυμώνει για το άδικο που έζησε ο μεγάλος συνθέτης. Το σίγμα του γίνεται πιο συριστικό. Οι μουσικοί είναι επιφυλακτικοί γιατί ξέρουν ότι οι ηχογραφήσεις του έχουν υψηλό βαθμό δυσκολίας. Είναι και άλλοι που το επιδιώκουν για μαθητεία. Ότι ήταν μαθητής του Ορφ το βλέπω και το χειροκροτώ όταν χτίζει τις χορωδίες με τους δύο τραγουδιστές.

Πηγαινοέρχεται στη Γερμανία. Γράφει μουσικές για ταινίες. Είναι ικανοποιημένος γιατί επιτέλους έβγαλε χρήματα από το «HEIMAT» δηλαδή «Πατρίδα» του Έντγκαρ Ράιτζ. Ταινία 56 ωρών. Ταινία σε τρία τεύχη. Θα γράψει 20 ώρες μουσική. Η ταινία θα βραβευτεί στο Φεστιβάλ Βενετίας.

Θα ξαναπάμε στο στούντιο Θ. Για τα «Μυστικά τραγούδια» που έγραψε σε στίχους του Μιχάλη Γκανά. Πρωτοεμφανίζεται δισκογραφικά η Μελίνα Κανά. Του προτείνω τον Δημήτρη Ζερβουδάκη. Του αρέσει. Τους προετοιμάζει με πρόβες κατ’ οίκον. Είναι καθοδηγητικός και «ψείρας». Δεν θα τους αφήσει ανάσα. Τα διορθώνει όλα. Ο Ζερβουδάκης ακόμα μνημονεύει τη χαριτωμένη του υπόδειξη στη «Γυναίκα γυάλινη. «Εδώ θέλω να το πεις γατουλογαμούλικα»! Είναι και πειραχτήρι. Έχω ξεθαρρέψει και όποτε βρω ευκαιρία τον πειράζω «Μαέστρο εδώ αισθηματολογείς»! Είναι το χειρότερο πείραγμα που μπορείς να του κάνεις.

Έχει συνθέσει τα περισσότερα έργα για κλασική κιθάρα. Μόνος χωρίς παραγγελίες. Μόνον ο Χατζιδάκις τον στηρίζει. Του παραγγέλνει από το Τρίτο την όπερα «Ερωφίλη» και το «Κονσέρτο για κιθάρα και ορχήστρα». Το 1991 ο Χατζιδάκις θα διευθύνει στο Παλλάς το «Κονσέρτο για τσέλο και ορχήστρα» με σολίστα τον κορυφαίο τσελίστα της Καμεράτας Ρενάτο Ρίπο.

Ενώ είναι μοντερνιστής η μελοποίησή του θα στραφεί σε εθνικά θέματα. Παραδοσιακά κρητικά όργανα θα χρησιμοποιηθούν με εμμονή.

Το 1993 μου τηλεφωνεί και μου ζητάει μια νέα ανδρική φωνή. Πάμε με τον Γιάννη Κότσιρα που μόλις έχω ανακαλύψει. Δεν τον συγκινεί. Δεν είναι αυτό που ζητά. Θέλει κάτι πιο μπρουτάλ. Τον Κότσιρα τον πήρε η Αρβανιτάκη για συναυλίες και η Ρεμπούτσικα για δίσκο.

Το 1997 το Μέγαρο Μουσικής του παραγγέλνει την «Όπερα των Σκιών». Τρίπρακτο λυρικό έργο (εμπνευσμένο από το θέατρο σκιών) σε λιμπρέτο του Νάσου Θεοφίλου. Ο μικρός καραγκιοζοπαίχτης θα ξυπνήσει μέσα του. Την ίδια χρονιά το περιοδικό Δίφωνο κυκλοφορεί με premium cd τη μουσική του από την ταινία του στενού του συνεργάτη Νίκου Περάκη, «Προστάτης οικογενείας». Η αμοιβή είναι καλή γιατί συμπεριλαμβάνει και τα δικαιώματα του παραγωγού. Είναι η αιτία για να ξεχειλίσει η αδικία που αισθάνεται με την εκδοτική του εταιρεία. Οι αμαρτίες είναι παλιές από την εποχή που δεν υπέγραφε συμβόλαια. Είναι το έναυσμα να περάσει όλα του τα έργα στην ιδιοκτησία του. Αφού ο δεσμός με την εκδότρια εταιρεία δεν λύνεται θα τον κόψει.

Το 2006 έχει έτοιμη τη δισκογραφική του εταιρεία Ιδαία. Έχει κάνει άντρο το σπίτι του. Έχει εκσυγχρονίσει τον ηχογραφικό του χώρο τόσο όσο. Μπαινοβγαίνουν νέοι μουσικοί, νέοι τραγουδιστές κι αυτός στρατηγός σε ένα μεγάλο φιλόδοξο έργο. Ένα μουσικό πανεπιστήμιο για μεταπτυχιακούς μουσικούς. Έχει μια ιερή μανία και θέλει να διορθώνει και να αναβαθμίζει τα έργα του χθες. Η Σαββίνα Γιαννάτου, ο Γιάννης Χαρούλης, ο Δημήτρης Κοντογιάννης, ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος, η Λιζέτα Καλημέρη, ο Μιχάλης Τζουγανάκης, ο Παναγιώτης Λάλεζας, ο Ζαχαρίας Καρούνης και πλήθος νέων τραγουδιστών θα τον συνδράμουν.

Θα επανεκτελέσει όλο του το έργο. Θα ηχογραφήσει και νέα. 48 δίσκοι σε λιγότερο από έξι χρόνια. Απίστευτο. Θα επεξεργαστεί εκ νέου τον Μακρυγιάννη του 1971 με τον Κατράκη «Είτε θάνατος Είτε λευτεριά» και το ξαναβαφτίζει «Το μέγα ορατόριο των Ελλήνων» με πρωταγωνιστές τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Ευγένιο Σπαθάρη.

Στενοί του συνεργάτες είναι ο Χρυσόστομος Καραντωνίου κλασικός κιθαρίστας και μαθητής του από τα 16 του χρόνια. Ο Δημήτρης Δερμάνης  πιανίστας και ο Πάνος Παπαϊωάννου τραγουδιστής, κιθαρίστας, γραφίστας. Μου ζητά και του παραχωρώ τη Μαρία Λούκα για τις ηχογραφήσεις του.

Θα βρεθούμε στην ΕΡΤ. Με έχει καλέσει στην πρώτη παρουσίαση των επανεκτελέσεων. Όταν με ρωτάει πώς μου φάνηκαν οι νέες εκδόσεις…. Δεν μπορώ να του πω ψέματα. «Δεν μου άρεσαν Νίκο». Δικαιολογούμαι. «Είμαι δεμένος με τις πρώτες εκτελέσεις». Πικράθηκε.

Κρατάει ένα κομποσκοίνι. Αρρώστησε. Έχει το κακό στα στήθια και παλεύει με το θεριό. Δουλεύει ανεξάντλητα.

Του μικρού από το Ρέθυμνο άσπρισαν τα μαλλιά του. Βλέπει τη μεγάλη του πορεία και έχει παράπονα για πράγματα που γλίστρησαν από τα χέρια του. Αυτοβιογραφείται εν ήδη συνεντεύξεων από τον παραγωγό Πάνο Χρυσοστόμου.

Στις 24 Ιουλίου 2013 ένας μεγάλος Έλληνας συνθέτης θα φύγει.

Το μουσικό υλικό της Ιδαία είναι στα χέρια του γιού του Μίνωα Μαμαγκάκη που το αναμορφώνει με νέες μίξεις και remastering. Θα το ακούσουμε σύντομα στις ψηφιακές πλατφόρμες.

*Η Ρέθυμνος θηλυκή αναφορά προφορικής παράδοσης

Πηγές: Περιοδικό Μετρονόμος τ. 51, Βιογραφία Νίκος Μαμαγκάκης «Μουσική ακούω, ζωή καταλαβαίνω», Πάνου Χρυσοστόμου.

Ευχαριστώ θερμά τον Γιώργο Κοντογιώργο, τη Μαριλένα Σταφυλίδου, τον Θανάση Συλιβό, τον Πάνο Χρυσοστόμου και τον Γιώργο Τσάμπρα.

 

Δημοσιεύθηκε επίσης στην Athens Voice εδώ